Salman Rushdie bezingt de verloren verdraagzaamheid

De personages zijn allemaal even onsympathiek. Een Amerikaanse ambassadeur in India die een dorpsmeisje verleidt. Een jonge potsenmaker uit Kashmir die zich aansluit bij een groep terroristen. Maar een oordeel over de personages is niet makkelijk geveld. Zelfs de moordenaar toont zich van zijn allermenselijkste kant. Een recensie van Shalimar de clown, het nieuwste boek van Salman Rushdie.

De Indiaas-Britse auteur Salman Rushdie kwam wereldwijd in het nieuws toen de Iraanse geestelijk leider ayatollah Khomeini in 1989 een fatwa, een religieus doodvonnis, over hem uitsprak vanwege de wijze waarop hij in zijn roman De duivelsverzen was omgegaan met het gedachtegoed van de islam.

Op zichzelf was onrust rond Salman Rushdie geen nieuws. Al eerder had hij talent getoond om mensen tegen de haren in te strijken. De vogelvrijverklaring die de fatwa met zich meebracht, was echter iets nieuws in de wereld van de kunsten en – zo kunnen wij terugblikkend concluderen – een voorbode van alle leed dat sindsdien is veroorzaakt als gevolg van de kloof tussen oost en west.

Terugkerende thema’s

In de jaren sinds 1989 is Rushdie doorgegaan met het schrijven van romans en, anders dan men misschien zou verwachten, is de dreiging tegen zijn leven geen overheersend thema. Wel bleef India herhaaldelijk terugkeren als thema en als plaats van handeling. Niet verbazend gezien de verbondenheid van de schrijver met dit land. In Shalimar de clown speelt Kashmir een hoofdrol. Juist daar komt de gespannen verhouding tussen de islam en het westen onvermijdelijk op de lezer af. Desondanks is het niet de bedoeling van de schrijver om eens flink uit te halen naar moslimterroristen, en wie het boek met die gedachte begint, komt er snel achter dat het niet in de eerste plaats een roman is over politieke en religieuze ideeën, maar over vier mensen wier lot zich op een merkwaardige manier met elkaar verbindt.

Het verhaal

Het boek begint met de moord op Max Ophuls, Amerikaans oud-ambassadeur in India. De moord, door zijn eigen chauffeur, vindt plaats op de stoep bij zijn onechte dochter in Los Angeles. Het verhaal vervolgt dan als onderzoek naar de vraag hoe het zover heeft kunnen komen.

Het boek neemt de lezer mee naar Kashmir, het gebied dat vandaag de dag is gescheiden door de grens tussen India en Pakistan. Decennialang leven moslims, sikhs en hindoes in Kashmir in vrede samen. Het dorp Pachigam is beroemd door zijn kleinkunst: het is een dorp van muzikanten, toneelspelers, clowns en de koks die het beroemde Banket van de Minimaal Zesendertig Gangen kunnen bereiden. In Pachigam gaat de verdraagzaamheid zó ver dat Boonyi, de dochter van de hindoeïstische pandit, kan trouwen met Shalimar de clown, zoon van het islamitische dorpshoofd.

Sprookjesachtig blijft het echter niet lang. De komst van Bulbul Fakh, de ‘ijzeren mullah’ brengt verdeeldheid in Kashmir. Het Indiase leger doet er nog een schepje bovenop en trekt plunderend, verkrachtend en moordend rond. Maar bij Shalimar slaat de vlam in de pan doordat Max Boonyi verleidt tijdens een optreden van de potsenmakers van Pachigam. Max laat haar overkomen naar de stad en verwekt bij haar een dochter. Shalimar wordt een extremist van de ergste soort die zich ten slotte met slechts één doel aanpast aan het westerse leven in Los Angeles: het vermoorden van de man die zijn vrouw verleidde – en het vermoorden van het kind.

Maatschappelijke thema’s

Dat Shalimar de clown geen anti-islamboek is, betekent niet dat Rushdie zich onthoudt een mening over maatschappelijke thema’s. Door het hele boek heen komen we situaties tegen waarin uitdrukkelijk of tussen de regels door kritiek wordt geleverd. Bijvoorbeeld op de Amerikaanse wapenleveranties aan de strijdende partijen, de grote misdaden van het Indiase leger in Kashmir en uitwassen van de westerse cultuur in het Los Angeles van begin jaren negentig. Maar het meest nog is het boek een weemoedige verzuchting naar de tijd dat moslims, hindoes en sikhs vreedzaam samenleefden in Kashmir voordat deze streek werd vernietigd van twee kanten.

Qua schrijfstijl behoort Rushdie tot de stroming van het magisch-realisme Associaties spelen een rol en soms is niet geheel duidelijk of een persoon nu waakt of droomt. Dat maakt het boek er niet toegankelijker op. Ook de veelvuldig in het boek voorkomende termen uit Kashmir hebben deze remmende werking. Tegelijkertijd hebben ze een prachtig effect dat ongetwijfeld door Rushdie bedoeld is: niet alleen de inhoud van het verhaal, maar ook taal en vertelstijl roepen op een prachtige manier de sfeer van Kashmir op.

Het einde van het verhaal is open: de lezer wordt achtergelaten terwijl Shalimar, de clown die terrorist werd, door het huis sluipt van de dochter die de ambassadeur had verwekt bij Boonyi zijn vrouw.

Naar aanleiding van Shalimar de clown door Salman Rushdie (oorspronkelijke titel: Shalimar the Clown, vertaald door Karina van Santen en Martine Vosmaer)
Uitg. Contact, Amsterdam
431 pagina's, prijs € 24,90

(deze recensie is gepubliceerd in het Nederlands Dagblad)